नेपाललाई विदेशी लगानीकर्ताले किन पत्याएनन् ?

A+ A A-

नेपालमा पहिलो चरणको आर्थिक सुधारका कार्यक्रम लागू भएको तीन दशक बितिसक्यो । २०४६ को राजनीतिक परिवर्तनपछि सुरु भएको पहिलो चरणको सुधारले मुलुकमा नयाँ सम्भावनाको ढोका खोलेको हो । २०४८ मा बनेको नेपाली कांग्रेसको सरकारले नेपालमा निजी क्षेत्रलाई संस्थागत गरेको हो । नेपाली अर्थतन्त्रमा व्यापक सुधार गरी आर्थिक उदारीकरण एवं खुला बजार अर्थतन्त्रमार्फत अर्थतन्त्रको जिम्मेवारी निजी क्षेत्रको काँधमा राखिदिने काम कांग्रेस सरकारले गरेको हो । त्यतिबेला गरिएको सुधारका कारण आज नेपालको अर्थतन्त्र विश्व अर्थव्यवस्थासँग जोडिन सकेको छ । २०४८ को नीतिगत परिवर्तनपछि व्यवसायमा प्रवेश गरेकाहरू अहिले ठूला कर्पोरेटमा रुपान्तरित भइसकेका छन् ।
२०४८ को आर्थिक सुधारअघि उद्योग, कलकारखाना सञ्चालन गर्न होस् वा कुनै पनि वस्तु तथा सेवाको व्यापार गर्न सजिलो थिएन । व्यापार व्यवसाय गर्न लाइसेन्स पाउन पनि सत्ताको निगाहा चाहिन्थ्यो । उद्योगधन्दा चलाउन खोज्दा बिनालगानी सत्तालाई साझेदार बनाउनुपर्थ्याे । त्यसैले पुराना घरानाहरूले लगानी बढाउने, बिजनेस फैलाउनेभन्दा पनि परम्परागत उद्यम व्यवसायमै अल्झिन्थे । उद्यम, व्यवसायमा नयाँपन आउन सकेको थिएन ।

पहिलो चरणको सुधारमा लाइसेन्स राजको अन्त्यसँगै सीमित व्यक्तिको हातमा रहेको अर्थतन्त्र खुला भएपछि मुलुकमा व्यापार व्यवसाय तथा उद्योगधन्दा सञ्चालन गर्ने वातावरण बनेको हो । देशमा आशा लाग्ने गरी कर्पोरेट कल्चरको विकास भइरहेको छ । पहिलो चरणको सुधारका कार्यक्रमले ठूला कर्पोरेटहरू मात्र जन्मिएनन्, वर्षौंदेखि परम्परागत व्यापार व्यवसायमा अल्झिँदै आइरहेका व्यवसायीलाई फैलिन पनि २०४८ को आर्थिक नीतिको परिवर्तन कुर्नुपर्‍यो ।

निजी क्षेत्रको नेतृत्वमा शिक्षा, स्वास्थ्य, हवाई, यातायात, बैंक तथा वित्तीय क्षेत्र, सञ्चार एवं सूचना प्रविधि, हस्पिटालिटीलगायत क्षेत्रले राम्रै फड्को मार्‍यो । यही समय ठूला बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू नेपाल भित्रिए । ०४८ मा बनेको कांग्रेस सरकारले गरेको आर्थिक सुधारका कार्यक्रमअन्तर्गत धेरै कानुनमा परिवर्तन भयो । नेपालको आर्थिक विकासमा त्यतिबेलाको सुधार ‘माइलस्टोन’ सावित भयो ।

आज २०७८ मा उभिएर हेर्दा समय धेरै अगाडि बढिसकेको छ । हामीले आर्थिक विकासमा फड्को मार्न ढिलाइ भइरहेको छ । दोस्रो चरणको आर्थिक सुधार कार्यान्वयनमा ल्याउनुपर्ने टड्कारो आवश्यकता छ । विगत ३० वर्षको समीक्षा गर्दा नेपालमा जति पनि आर्थिक सुधारका कामहरू भए, त्यसको नेतृत्व कांग्रेसको सरकारले लिएको छ ।

मलाई आशा छ, बृहत् रूपमा नयाँ आर्थिक सुधारको नेतृत्व पनि कांग्रेसकै सरकारले लिनेछ । किनभने, आर्थिक सुधार आफैँमा अमूर्त विषय होइन, यो राजनीतिक दर्शनसँग जोडिन्छ । नेपाललाई आर्थिक उदारीकरण र राजनीतिक स्वतन्त्रताको नेतृत्व लिने कांग्रेसले नै यो तहको निर्णय लिन सम्भव छ । जसले नेपालको आर्थिक एवं सामाजिक विकासको नयाँ ढोका खोल्ने विश्वास गर्न सकिन्छ ।

अन्तरदेशीय लगानी आदानप्रदान र निजी क्षेत्र

आजको विश्वमा कुनै पनि वहानामा विश्व अर्थव्यवस्थासँग ‘आइसोलेटेड’ भएर रहन सम्भव छैन । सूचना प्रविधिमा भएको विकासको रफ्तार र त्यसले विश्वलाई पारेको प्रभावलाई आत्मसात् गरेर विश्व अर्थव्यवस्था सँगसँगै दौडिन सक्ने गरी हामीले आफ्नो सामर्थ्य विकास गर्नुपर्छ । कुनै पनि कारण देखाएर हामी यो दौडमा पछाडि पर्नु भनेको हाम्रा सन्ततिको अधिकार र भविष्यमाथि न्याय गर्न नसक्नु हो ।

आर्थिक सुधार निजी क्षेत्र, कुनै व्यवसाय वा कसैको पनि निजी स्वार्थको विषय होइन । यो त नेपालको आर्थिक विकासको गतिलाई कुन तह र कति गतिमा दौडाउने भन्ने महत्त्वपूर्ण सवाल हो ।

यसलाई हाम्रो वर्तमान विकासको अवस्थाको समीक्षा गरेर हामी कुन तहमा उक्लिन सक्छौँ भनेर आत्मसात् गर्नुपर्ने विषय पनि हो । अझ प्रस्ट पार्नुपर्दा हाम्रा नागरिकको जीवनस्तरका सूचकांकमा ल्याउनुपर्ने महत्त्वपूर्ण परिवर्तनका लागि मार्गचित्र कोर्नु पनि हो, जसले आमनागरिकको आर्थिक जीवनमा महसुस हुने गरी सकारात्मक परिवर्तन र तिनको मुहारमा खुसी भर्न सक्नुपर्छ ।

दशकौँ अगाडिको राजनीतिक सोच र त्यो समयको अर्थव्यवस्थाका आधारमा निर्माण गरिएका कतिपय ऐन कानुनलाई अहिले पनि यथावस्थामै राखेर निजी क्षेत्रलाई अवरोध गर्ने काम भइरहेको छ । नेपालको निजी क्षेत्रले आजको दुनियाँमा पनि पाइला-पाइलामा समस्यासँग ठोकिनु, जुधिरहनु परेकाे छ ।

वास्तवमा यो निजी क्षेत्रलाई होइन, देशको विकासमाथि भइरहेको अवरोध हो । विश्वमा नयाँ-नयाँ सोच र प्रविधिले त्यहाँको अर्थव्यवस्था अर्कै तहमा पुगिसकेको छ । त्यसैले यो समयको मागलाई सम्बोधन गर्न हामी आर्थिक सुधारको अर्को चरणमा प्रवेश गर्नुको विकल्प छैन ।

२०४८ को आर्थिक सुधारले नेपालमा निजी क्षेत्रको विकास भएकै हो । तर, निजी क्षेत्र जुन तहमा पुग्नुपर्थ्याे, त्यो भने हुन सकेको छैन । निजी क्षेत्रको देशभित्र आन्तरिक ग्रोथ त भयो, तर विश्वभरि फैलिन पाएन । देशका ठूला कर्पोरेटहरूले बहुराष्ट्रिय कर्पोरेटसँग हात मिलाउन पाइरहेका छैनन् । हाम्रा कर्पोरेटहरूले बहुराष्ट्रिय कर्पोरेटसँग अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पार्टनरसिप गर्न पाएका छैनन् । नेपाली ब्रान्ड स्वदेशमै खुम्चिएका छन् ।

तर, आजको विश्वको स्थापित मान्यता के भने कुनै पनि मानिसको बौद्धिक क्षमतालाई कुनै भौगोलिक सीमा रोकेर राख्न सम्भव छैन । हाम्रो नीतिले रोक्दारोक्दै पनि कतिपय नेपाली ब्रान्डले विदेशमा फैलिने कोसिस गरिरहेका छन् । गोल्डस्टार अमेरिका पुगेको छ । हिमालयन जाभाले अमेरिका, कोरियालगायत मुलुक फ्रेञ्चाइजी खोलेको देखिन्छ । बाजेको सेकुवा पनि अमेरिका पुगेको छ । जिम्बु थकाली रेस्टुरेन्टले भारतको दिल्लीमा आउलेट खोल्न लागेको सुनेको छु । यी लगानीकर्ताले त्यहाँ खाली रेस्टुरेन्ट मात्र खोल्दैनन्, नेपाली खानाका परिकार सँगसँगै यहाँको संस्कृतिको पनि प्रवर्द्धन गर्छन् । राजा महेन्द्रले लागू गरेको २०२१ को कानुन देखाएर नेपाली गरिखाने हातहरूलाई अवरुद्ध गर्नु भनेको देशलाई दशकौँ पछाडि धकेल्नु मात्रै हो । हाम्रो युवा पुस्ता विश्वभर फैलिएर आफूलाई उद्यमशील नेपालीका रूपमा चिनाउँदै छ ।

बलियो आर्थिक कूटनीति र लगानी

नेपालमा लगानी प्रवर्द्धन गर्ने नारा दिएर हामीले लगानी सम्मेलनहरू आयोजना गर्दै आएका छौँ । लगानी आकर्षित गर्न तामझामसहित लगानी सम्मेलन गरेर मात्र पुग्दैन । यदि लगानी सम्मेलन गरेर मात्र लगानी आइदिने भए नेपालमा लगानीको ओइरो लाग्नुपर्ने हो । जबसम्म हामीले नेपाली उद्यमशीलतालाई विदेशमा फैलिने वातावरण बनाउँदैनौँ तबसम्म विदेशी लगानी पनि नेपालमा आउन गाह्रो पर्छ ।

नेपाली कम्पनीले विदेशमा र विदेशी कम्पनीले नेपालमा साझेदारी गर्ने वातावरण नबनाएसम्म वैदेशिक लगानीमा हामीले उल्लेख्य फड्को मार्न सकिँदैन भन्ने अनुभव हासिल भएको हुनुपर्छ । बाह्य लगानीकर्ता नेपालमा आउँदा स्थानीय साझेदारको माध्यमबाट आउन सहज हुन्छ । पहिलो चरणको सुधारपछि केही बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू नेपालमा आएका हुन् । पछिल्ला वर्षमा एकाधबाहेक विदेशी कम्पनीहरू नेपालमा आएका छैनन् ।

नेपाल लगानीकर्ताका लागि भर्जिन ल्यान्ड हो । प्राकृतिक स्रोत, पूर्वाधार, पर्यटन, सेवा क्षेत्रमा लगानीका अवसरै अवसर छन् । यो समय विदेशी तथा आन्तरिक लगानीकर्ता लगानी गर्न तछाँडमछाँड गरिरहेको हुनुपर्ने हो । द्वन्द्वपछिको राजनीतिक स्थिरतामा विश्वमा यहीँ भएको छ । म्यानमारदेखि भियतनामसम्मको कथा हाम्रा अगाडि नै छन् । तर, नेपालमा किन यसो हुन सकिरहेको छैन ? हामीसँग केही न केही समस्या थाँती छन् भन्ने यो परिदृश्यले देखाउँछ । यो समय नेपालमा लगानी गरिनँ भने मैले धेरै कुरा गुमाउनेछु भन्ने मानसिकता बाह्य लगानीकर्तामा छैन ।

हामी लगानी सेन्ट्रिक हुन सकेनौँ । ट्याक्स सेन्ट्रिक बनेका छौँ । नेपाल अहिले दक्षिण एसियाकै सबैभन्दा उच्च ट्याक्स भएको देशमध्येमा पर्छ । नेपालमा वैदेशिक लगानीकर्ताको चासो कम हुनुको कारण यो पनि हो । यदि लगानी सेन्ट्रिक भइदिएको भए निजी क्षेत्रको मनोबल उच्च हुने थियो । यसले अटोमेटिक रूपमा ट्याक्सको वृद्धिदर आफैँमा उच्च हुँदै जाने थियो । वर्तमान सरकारले यसबारे गृहकार्य गरेर विगतका सरकारले बिगारेको वातावरणमा सुधार ल्याउनेछ भन्ने मेरो विश्वास छ ।

हाम्रो अर्को महत्त्वपूर्ण प्राथमिकता आर्थिक कूटनीति हुनुपर्छ । हामीले आर्थिक कूटनीतिलाई नारा त बनायौँ तर व्यवहारमा कार्यान्वयन गर्न सकेनौँ । आज नेपालमा रहेका विदेशी राजदूतहरूले पनि आफ्ना देशको आर्थिक विकासका मामिलालाई गहिरोसँग प्रवर्द्धन गरिरहेका हुन्छन् । तर, विश्वमा रहेका हाम्रा दूतावास यस मामिलामा अलिकति पनि प्रभावकारी बन्न सकिरहेका छैनन् । अबको कूटनीति नेपालको आर्थिक समृद्धिको अभियानसँग अभिन्न रूपमा जोडिनुपर्छ । विश्वमा रहेका हाम्रा कूटनीतिक नियोगहरूको परिचालन नेपालका आर्थिक विकासका एजेन्डासँग जोडिनुपर्छ ।

हामी हाम्रा मित्रराष्ट्र एवं दाताहरूवाट प्राप्त हुने सहयोग परिचालनमा पनि नराम्ररी चुकिरहेका छौँ । सत्तामा रहँदा एउटा कुरा र सत्ताबाट बाहिरिनासाथ अर्को कुरा गर्ने प्रवृत्तिले हामीले अन्तर्राष्ट्रिय दाताहरूका बीचमा पनि विश्वास गुमाउने अवस्था सिर्जना भइरहेको छ । जलविद्युत् परियोजना होस् वा राष्ट्रिय सडक ।

एयरपोर्ट होस् वा प्रसारण लाइन निर्माण । कुनै पनि पूर्वाधार विदेशी सहायतामा निर्माण गर्ने भन्नेबित्तिकै हामी कहीँ न कहीँ ‘अन्धो राष्ट्रवाद’ मा फसिरहेका हुन्छौँ । आजको दुनियाँमा विदेशी लगानी एवं सहयोगबिना आर्थिक विकासमा फड्को मार्छु भनेर सोच्नु सायद अपूर्ण हुनेछ ।

हामीले सन् १९९० को दशकमा अगाडि सारेको आर्थिक सुधारको गतिलाई समात्न सकिरहेका छैनौँ । नेपालको विकासको इन्जिन निजी क्षेत्र हो भनेर जबसम्म मन, वचन र कर्मले स्वीकार गरिँदैन, सोहीअनुसारका कानुनी सुधार गरिँदैन र सोहीअनुसार राजनीति र कर्मचारीतन्त्रले व्यवहार गर्दैन, आर्थिक विकासमा फड्को मार्ने हाम्रो चाहना गोलचक्करमै सीमित रहनेछ ।

(नोट : सेजन स्मारिका २०७८ बाट साभार)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, मंसिर १७, २०७८ ११:०९