हरित बैंकिङ : मौसम परिवर्तनसँग संघर्ष गर्ने एक उपाय

A+ A A-

वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा 'गो–ग्रीन' दुवै विश्वव्यापी रूपमा बैंकिङ र वित्तीय क्षेत्रहरूका साथै आमजनताका लागि मौसम परिवर्तनसँग लड्ने सन्दर्भमा र वातावरणको सुरक्षाका लागि एक महत्त्वपूर्ण शब्द हो । हरित बैंकिङ 'गो–ग्रीन' को एक हिस्साको रूपमा स्वच्छ वातावरणसम्बन्धी मुद्दाहरूका साथसाथै बैंकहरूको संस्थागत सामाजिक जिम्मेवारीलाई ध्यानमा राख्दै बैंकिङ व्यवसायहरू सञ्चालन गर्ने नयाँ तरिका हो ।

यसले वातावरणमैत्री अभ्यासलाई दर्शाउँछ, जसले हरित बैंकिङ उत्पादनहरूको साथ पर्यावरण संरक्षणमा योगदान दिन बैंकिङ गतिविधिहरूका लागि अनलाइन सेवाहरूमार्फत कार्बन फुटप्रिन्ट कम गर्न सहयोग गर्छ । बैंकिङ सेवाहरूसँग सम्बन्धित रणनीतिहरू, नीतिहरू र गतिविधिहरू, व्यवसाय र घर परिचालन क्रियाकलापहरूलाई आत्मसात् गर्दै बैंकहरूले वातावरण हरित राख्न र ग्रीन हाउस प्रभाव कम गर्न आफ्ना प्रयासहरू जारी राख्न सक्छन् । बैंकहरूमा हरित बैंकिङ अवधारणा बुझ्न उचित वातावरण व्यवस्थापनको आधारभूत समझ, यसको रणनीति र नीतिहरू आवश्यक हुन्छन् ।

वर्तमान समयमा वित्तपोषणद्वारा स्वच्छ ऊर्जाको द्रुत तैनाथ गर्न आवश्यक छ । हरित बैंकिङले नयाँ बजारहरू, फरकफरक भूगोलहरू र प्रविधिहरूलाई वित्तपोषण गर्न सजिलो बनाउँछ, जुन अन्य अवस्थामा निर्माण गर्न कठिन हुन्छ । यसको मतलब ग्राहकहरूका लागि सस्तो र स्वच्छ ऊर्जा र निजी पुँजी प्रदायकहरूका लागि लगानी विस्तार हरित बैंकिङको महत्त्वपूर्ण विषय हो ।

हरित बैंकिङको इतिहासलाई नियाल्दा, संयुक्त राज्य अमेरिकाको डोरा, फ्लोरिडामा सन् २००९ मा 'पहिलो हरित बैंक' नाम गरेको बैंक स्थापना भएको थियो । त्यसपछि सन् २०११ मा ग्रीन बैंकिङको अवधारणा आरम्भ गर्ने पहिलो बैंक 'बंगलादेश बैंक' हो । नेपालको सन्दर्भमा लक्ष्मी बैंक हरित बैंकिङ अवधारणा र रणनीतिको आरम्भकर्ता हो र पछि स्ट्यान्डर्ड चार्टर्ड बैंक, सिभिल बैंक र नेपाल इन्भेस्टमेन्ट बैंकहरूले पनि हरित बैंकिङ अभ्यासलाई समर्थन गरिरहेका छन् ।

अहिलेको समयमा मौसम परिवर्तनसँग लड्ने विषयमा पर्यावरणविद्हरूको चिन्ता मात्र नभई कर्पोरेट संसारको पनि उत्तिकै भूमिका हुन्छ, किनभने उनीहरूले वातावरणमा कार्बन उत्सर्जन गरिरहेका हुन्छन् । यस सन्दर्भमा हरित बैंकिङका विभिन्न सकारात्मक आयामहरू छन् । सर्वप्रथम, यसले सकेसम्म कागजसँग सम्बन्धित कामहरू कम गर्न र अनलाइन वा विद्युतीय रूपमा गरिने क्रियाकलापहरूलाई जोड दिन्छ । दोस्रो, व्यावसायिक मानिसहरूलाई वातावरण र सामाजिक उत्तरदायित्वका बारेमा सचेतना जगाई वातावरणमैत्री व्यापारको प्रोत्साहन गर्नु यसको लक्ष्य हो । तेस्रो, भावीे पुस्तालाई फाइदा पुर्‍याउने एक सक्रिय विचारको रूपमा यसले लेनदेनमा वातावरण मापदण्डहरू प्रयोग गर्दछ । यसका साथै हरित बैंकिङले बैंकका विभिन्न शाखाहरूमा शारीरिक भ्रमणको सट्टा अनलाइन बैंकिङ सेवा प्रयोग गरेर समयको बचत गर्दछ ।

ग्रीन बैंकिङ अभ्यासहरू विभिन्न तरिकामा अनुसरण गर्न सकिन्छ । पहिलो, ग्रीन बैंकहरूले क्रेडिट कार्डको माध्यमबाट सस्तो दरमा बढी निजी पुँजी आकर्षित गर्न सक्दछन् । वित्त पोषण संरचनाहरू जस्तै: ऋण घाटा भण्डार वा ऋण ग्यारेन्टीहरू, निजी लगानीकर्ताहरूको जोखिमपूर्ण लगानीलाई मद्दत गरी अधिक ऊर्जालाई स्वच्छ ऊर्जा परियोजनाहरूमा प्रवाह गर्न सक्षम बनाउँछ । यदि एक निजी लगानीकर्ता नयाँ बजारमा प्रवेश गर्न हिचकिचाउँछ वा अनावश्यक रूपमा उच्च ब्याजदर प्रस्ताव गर्न इच्छुक हुन्छ भने क्रेडिट वृद्धि लेनदेनले यसलाई सुरक्षा प्रदान गर्न सक्छ ।

दोस्रो, बैंकिङ गतिविधिहरूलाई अनलाइन माध्यमबाट सञ्चालन गर्नु हो । विकासशील अवधारणाको रूपमा त्यस्तो बैंकिङले प्राकृतिक स्रोतहरूको बचत गरी कागज, ऊर्जा र अन्य खर्च कम गर्नमा सहयोग पुर्‍याउँछ । यसले ग्राहकहरूलाई ढिलो भुक्तानी गरेबापतको पैसा बचत गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ र शाखा भ्रमण गर्दा लाग्ने समय पनि बचत गर्दछ ।

हरित जाँच खाता र क्रेडिट कार्डको उपयोग हरित बैंकिङ अभ्यासको अर्को विधि हो । ग्राहकहरूले एटीएम कार्डको माध्यमबाट आफ्ना खाताहरू जाँच गर्न सक्छन् । तिनीहरूले अनलाइन भुक्तानी, डेबिट कार्डहरू र अनलाइन विवरणसहितका सेवाहरू लिन सक्छन् । यसबाहेक केही बैंकहरूले हरित क्रेडिट कार्ड प्रयोग गरी बैंकहरूले वातावरणमैत्री गैरनाफामुखी संस्थालाई रकम प्रदान गर्न सक्दछन् ।

नेपाल सरकार र राष्ट्र बैंकले 'हरित बैंकिङ' का सम्बन्धमा अहिलेसम्म प्रभावकारी र विशिष्ट नीति तथा रणनीतिहरू निर्माण नगरेको अवस्थामा भावी दिनहरूमा यस विषयमा गम्भीरताका साथ कदम चाल्नु आवश्यक छ ।

हरित बैंकिङका अन्य तरिकाहरूमा मोबाइल बैंकिङ, कागज बचत, अनलाइन बैंकिङ, प्रत्यक्ष बचत जम्मा आदि पर्दछन् ।

हरित बैंकिङको अवधारणा भर्खरै मात्र प्रचलनमा आएकाले यसका चुनौती र लाभहरू नेपाली सन्दर्भमा अझै स्पष्ट रूपमा प्राप्त गर्न सकिएको छैन । बैंकर र ग्राहकहरू हरित बैंकिङ गतिविधिहरूका बारेमा कम सचेत छन् । उच्च परिचालन लागत यसको एक मुख्य चुनौती हो, किनकि हरित बैंकहरूले प्रतिभाशाली, अनुभवी कर्मचारीहरूको माध्यमबाट ग्राहकहरूलाई छिटो छरितो सेवाहरू प्रदान गर्न आवश्यक हुन्छ । हरित व्यवसाय र ग्राहकहरूसँग व्यवहार गर्दा अनुभवी ऋण अधिकारीहरूको अतिरिक्त अनुभव पनि आवश्यक हुन्छ ।

त्यस्तै, ऋण जोखिमलाई पनि हरित बैंकहरूको एक महत्त्वपूर्ण चुनौतीको रूपमा लिन सकिन्छ । ऋण जोखिम ती ग्राहकहरूलाई उधारो दिँदा उत्पन्न व्यवसायहरू प्रदूषणको लागत, वातावरणीय नियमहरूमा परिवर्तन र उत्सर्जनस्तरमा नयाँ आवश्यकताहरूद्वारा प्रभावित छन् । उत्पादन सुविधाहरूमा पुँजी लगानी, बजार शेयरको नोक्सान र तेस्रो पक्षको दाबीको घाटाको परिणामस्वरूप ग्राहकको पूर्वनिर्धारित सम्भावनाका कारण यसको वृद्धि हुन्छ ।

यसबाहेक, नेपालमा बैंकिङ र वित्तीय क्षेत्रद्वारा वा वातावरणीय जोखिमअनुसार क्षेत्र विभाजनजस्ता उपयुक्त नीतिहरू बनाउनु कठिन काम हो । किनभने तथ्यगत वास्तविकता भनेको नीति निर्माणकर्ताहरूले कडा कर्पोरेट निकायको विपक्षमा काम गर्नुपर्ने बाध्यता छ । सम्बन्धित क्षेत्रका सरकारी कर्मचारीहरूले आयोजनाहरूको सुपरिवेक्षण सुनिश्चित गर्नु र सबै वित्तीय संस्थाहरू/हरित वित्तपोषण गर्ने बैंकहरू वा बैंकिङ कार्यान्वयनको प्रगतिमा समरूप वातावरण निर्माण गर्नु अर्को चुनौती हुनेछ ।

त्यस्तै, वित्तीय संस्थाहरूका हरित उत्पादनहरू जस्तै: हरित भण्डार, हरित धितो र ऋण, हरित क्रेडिट कार्ड, हरित पुरस्कार जाँच खाता, मोबाइल बैंकिङजस्ता कुराहरू ग्राकहरूलाई आकर्षण गर्न सक्ने खालका हुनुपर्छ । सम्बन्धित अधिकारीहरूले पर्यावरणीय रूपमा जोखिमपूर्ण उद्योगहरूलाई दुर्गम क्षेत्रमा सार्ने नीति नियम अवलम्बन गर्न सक्दो प्रयास गर्नुपर्दछ । इँटा निर्माण गर्नेजस्ता वातावरणीय रूपमा निकै हानिकारक उद्योगहरूको अनुगमन र पर्यवेक्षण गर्नु आवश्यक छ ।

वातावरणीय र सामाजिक उत्तरदायित्वबारे व्यवसायमा संलग्न मानिसहरूलाई सचेतना जगाउन उनीहरूलाई वातावरणमैत्री व्यवसाय अभ्यास गर्नका लागि प्रोत्साहन आवश्यक छ । नेपाल सरकार र राष्ट्र बैंकले 'हरित बैंकिङ' का सम्बन्धमा अहिलेसम्म प्रभावकारी र विशिष्ट नीति तथा रणनीतिहरू निर्माण नगरेको अवस्थामा भावी दिनहरूमा यस विषयमा गम्भीरताका साथ कदम चाल्नु आवश्यक छ ।

यस सन्दर्भमा 'ग्रीन बैंकिङ' सम्बन्धी सबै पहललाई सम्पूर्ण सरोकारवालाहरूलाई सचेतना स्तर अभिवृद्धि गर्नुपर्दछ । यसका लागि प्रेसको माध्यमबाट सञ्चार गर्नु, सम्बन्धित वेबसाइटहरू निर्माण गर्नु, सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट विभिन्न विषयका नवीनतम जानकारी प्रदान गर्न सकिन्छ । ई–लर्निंङ कार्यक्रमहरूको माध्यमबाट शिक्षा प्रदान गर्नु र बैंक कर्मचारीहरूबीच प्रासंगिक सीपको प्रशिक्षण र विकास गर्दै हरित बैंकिङ अभ्यासलाई उत्प्रेरित गर्नु यसको एक सबल पक्ष हो ।

दिनानुदिन वातावरण बिग्रिइरहेको अवस्थामा आजको नवीन प्रविधिको व्यवसाय परिदृश्यमा चेतना सिर्जना गर्न र हरित बैंकिङ गतिविधि अनुसरण गरी हाम्रो पर्यावरणलाई मित्रवत् बनाउन तत्काल आवश्यक छ ।

'गो ग्रीन' भनेको एक संस्थागत पहल हो, जुन बैंकहरू, यसका प्रक्रियाहरू र यसका ग्राहकहरूका वातावरणमैत्री क्रियाकलापसँग प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित छ । यसको उद्देश्य लागत कुशल स्वचालित सञ्जालहरू प्रदान गर्ने र वातावरण, राष्ट्र र समाजको चेतना निर्माण गर्नु हो । यस अर्थमा हरित बैंकिङ भनेको विश्वव्यापी तापमान र स्वच्छ ऊर्जाका बारेमा बढी जागरूकता प्राप्त गर्ने उत्तम तरिका हो । वातावरण संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउनु र यस पृथ्वीलाई बस्नका लागि उत्तम स्थान बनाउनु कर्पोरेट संसारको एक प्रमुख दायित्व हो ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर १३, २०७८ १८:१७