नेपाली कागजी नोटको ७५ वर्षे इतिहास, किन चाहिन्छ गभर्नरको हस्ताक्षर ?

A+ A A-

वि.स. २००२ मा राजा त्रिभुवन र राणा प्रधानमन्त्री जुद्ध शमशेरको पालामा नेपालमा पहिलो कागजी नोट निस्किएको नेपाल राष्ट्र बैंकको रेकर्डमा भेटिन्छ । त्यसलाई आधार मान्ने हो भने नेपालमा कागजी नोटको इतिहास ७५ वर्ष पुरानो भइसक्यो ।

पहिलो नोटदेखि अहिलेका नोटमा पनि कसले हस्ताक्षर गर्छ । निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ । राष्ट्र बैंकको गभर्नर पदलाई आकर्षक पदका रूपमा लिइनुको एउटा कारण हो- नोट हस्ताक्षरकर्ता ।

आम जनताको हातहातमा पर्ने नोटको हस्ताक्षरकर्ता भएकाले आकर्षक हुनु स्वभाविक पनि हो । गभर्नरको कार्यकाल सकिने बेला चिरञ्जीवी नेपालले भनेका थिए, ‘पाल्पाबाट काठमाडौं छिरेको एक गाउँले केटोले नेपालको गभर्नर बन्छु र नोटमा हस्ताक्षर गर्छु भन्ने सपना देखेको थिएन । तर, समयले बनाइदियो ।’ यसले पनि देखाउँछ गभर्नर चिनाउने मुख्य तत्व नै नोटको हस्ताक्षर हो ।

२००२ मा सदरखानाबाट निस्किएको नोटमा खजान्ची (ढुकुटी वा भण्डारको जिम्मा लिने अधिकारी) को हस्ताक्षर हुने गरेको थियो । नेपाली नोटमा पहिलो हस्ताक्षर खजान्ची जनकराज पण्डितले गरेको देखिन्छ । जनकराज पण्डितदेखि महाप्रसाद अधिकारीसम्म आउँदा नेपाली नोटमा २१ जनाले हस्ताक्षर गरेका छन् । जसमा तीन जना खजान्ची, एक जना कामु गभर्नर र १७ जना गभर्नरले हस्ताक्षर गरेका छन् ।

पहिलो गभर्नर हिमालय शमशेर राणा, फोटो : नेपाल-पाकिस्तान फ्रेण्डसिप एण्ड कल्चरल एसोसिएसन

खजान्ची जनकराज, भरतराज र नरेन्द्रराज रहेका थिए । कामु गभर्नर भएर पनि नोटमा हस्ताक्षर गर्न पाउने अवसर कृष्णबहादुर मानन्धरले पाएका थिए ।

२००२ देखि २०१३ सालसम्मको नोटमा खजान्चीको हस्ताक्षर भएको छ भने २०१३ सालमा राष्ट्र बैंकको स्थापनापछि गभर्नरको हस्ताक्षरमा ७ फागुन २०१६ देखि नोट आउन थालेका थिए ।

नोटमा किन गभर्नरको हस्ताक्षर ?

नोटमा किन चाहिन्छ गभर्नरको हस्ताक्षर ? नेपाल राष्ट्र बैंकमा पूर्वमुद्रा विभाग प्रमुख लक्ष्मीप्रपन्न निरौला भन्छन्, ‘सरकारको ट्रेजरले गरेको प्रतिबद्धताका लागि नोटमा गभर्नरको हस्ताक्षर हुन्छ, हस्ताक्षर माथि लेखिएको हुन्छ- जमानत प्राप्त यस रुपैयाँ भुक्तानी नेपाल राष्ट्र बैंकबाट तुरून्त पाइनेछ,’ निरौला भन्छन्, ‘पैसाको सुरक्षण छ भन्ने प्रतिबद्धताका लागि गभर्नरको हस्ताक्षर चाहिन्छ । संसारभरका नोटमा गभर्नरको हस्ताक्षर हुन्छ ।’ सरकारले गरेको सुरक्षण रकमको साक्षी भएको नाताले गर्भनरले हस्ताक्षर गर्ने गर्छ ।

के हो हस्ताक्षरको प्रकिया ?

जब गभर्नर परिवर्तन हुन्छ, त्यसपछि टेण्डर प्रकिया पूरा गरेर छापिने नोटमा गभर्नरको हस्ताक्षर पनि परिवर्तन हुन्छ । गभर्नरको हस्ताक्षर भने मन्त्रिपरिषद्‍बाट स्वीकृत गराउनु पर्छ ।

नयाँ गभर्नरले अब छापिने नोटमा हुने हस्ताक्षरको सक्कल मन्त्रिपरिषद्‍मा पठाउनु पर्ने हुन्छ । मन्त्रिपरिषद्ले स्वीकृत गरेको हस्ताक्षरलाई राष्ट्र बैंकको मुद्रा व्यवस्थापन विभागले राखेको हुन्छ ।

नोटको टेण्डर प्रकिया पूरा भई नोट छापिने क्रममा टेण्ड हात पाने कम्पनीलाई मुद्रा व्यवस्थापन विभागले हस्ताक्षर उपलब्ध गराउँछ । सोही हस्ताक्षर नोटमा छापिन्छ ।

कुन नोटमा कसको पहिलो हस्ताक्षर ?

जनकराजको पालामा ल्याइएको नोट ५, १० र १ सय मोरु ६ मोरू (महोर रुपैयाँ) लेखिएका यी नोटमा पहिलो हस्ताक्षर जनकराजको हो । तीनै नोटमा खजान्ची भरतराज र नरेन्द्रराजले नेपाली नोटमा हस्ताक्षर गरेको रेकर्डमा उल्लेख गरिएको छ । तर, २००९ मा नरेन्द्रराजको पालामा मोरु १ निष्कासन भयो । यस हिसाबले मोरू एक रुपैयाँको पहिलो हस्ताक्षर गर्ने खजाञ्जी नरेन्द्रराज हुन् । गभर्नरका रुपमा भने पहिलो हस्ताक्षरकर्ता हिमालय शमशेर राणा हुन् ।

राष्ट्र बैंकको रेकर्डअनुसार २०२६ सालमा पहिलो पटक एक हजार रुपैयाँको नोट निष्कासन भयो भने २०२८ मा पाँच सय रुपैयाँको नोट निष्कासन भएको थियो । हजार र पाँच सयको नोटमा पहिलो हस्ताक्षर गर्ने गर्भनर यादवप्रसाद पन्त हुन् । २०३९ सालबाट निष्कासन सुरू भएको २० को नोटमा पहिलो हस्ताक्षर कल्याणविक्रम अधिकारी भएको देखिन्छ ।

२०३४ सालमा निष्कासन सुरू भएको ५० रुपैयाँको नोटमा पहिलो हस्ताक्षर गर्ने गर्भनर कुलशेखर शर्मा थिए । २०३८ सालबाट प्रचलनमा ल्याइएको दुई रुपैयाँको नोटमा पहिलो हस्ताक्षर कल्याणविक्रम अधिकारी गभर्नर थिए । २०५२ सालमा नेपालमा दुई सय ५० को नोट पनि निष्कासन भएको थियो । २५० र २५ रुपैयाँ दरको नोटमा पहिलो हस्ताक्षर गर्ने गभर्नर सत्यन्द्रप्यारा श्रेष्ठ थिए ।

२०६३ असोज ६ मा नेपाल सरकार लेखिएको पहिलो पाँच रुपैयाँको नोट निष्कासन भएको थियो । जुन नोटमा पहिलो हस्ताक्षर तत्कालीन गभर्नर विजयनाथ भट्टराईले गरेका थिए ।

अहिले नेपाली बजारमा गभर्नर महाप्रसाद अधिकारीको पाँच र १० रुपैयाँको नोट पनि आएका छन् ।

यसरी छापिन्छ नयाँ नोट

राष्ट्र बैंक अनुसन्धान विभागले देशको अर्थतन्त्रको आकार र सम्भावित विस्तारलाई मध्यनजर गर्दै आगामी वर्षमा चाहिन सक्ने नोट आवश्यकता पहिचानसहित सिफारिस गर्छ । त्यसक्रममा विगतको 'ट्रेन्ड' लाई पनि केलाइन्छ । त्यही आधारमा बैंकको सञ्चालक समितिको नोट निष्कासनसम्बन्धी निर्णयपछि मुद्रा व्यवस्थापन विभागले नोटको दर र परिमाण एकिन गर्छ । त्यसैअनुसार विश्वव्यापी टेन्डर आह्वान गरिन्छ ।

बोलपत्र आह्वानपछि खरिद नियमावली अनुसार सस्तो र भरपर्दो कम्पनीलाई नोट छपाइको जिम्मा दिइन्छ । नोट छपाइको विशेष किसिमको प्रविधि र विशेषज्ञता चाहिने भएकाले थोरै मुलुकमा मात्र नोट छपाइ कम्पनी रहेका छन् । जर्मनी, नेदरल्याण्ड, अष्ट्रेलिया, बेलायत, फ्रान्स, इन्डोनेशिया, केन्या, माल्टाका कम्पनीले नेपालको नोट छापिरहेका छन् । पछिल्लो पटक भने चाइनिज कम्पनीले पनि नेपाली नोट छपाइको जिम्मा पाएको थियो ।

नोटको सुरक्षण

राष्ट्र बैंक वा सरकारले जति मन लाग्यो त्यति नोट छाप्न पाउँदैन । नोट छाप्नका त्यस रकम बराबर सुरक्षण सरकारसँग हुनु पर्छ । जति मोल बराबरको नोट छाप्ने हो, त्यसै अनुसारको सुरक्षण राख्नुपर्ने हुन्छ ।

विभागको सुरक्षण राखेको जानकारी गराएपछि मात्र मुद्रा निष्कासनको काम सुरु हुन्छ । सुन, विदेशी मुद्राले नपुगेको खण्डमा केन्द्रीय बैंकले खरिद गरेको सरकारको ऋणपत्रलाई पनि सुरक्षण राख्न सकिन्छ ।

नोट कम छाप्ने नीति

विश्‍वभरका सरकारले नै नोट कम छाप्ने नीति अघि सार्ने गर्छन् । यसको कारण नोट छाप्न हुने खर्च घटाउने हो । पछिल्लो समय नेपालमा पनि विद्युतीय कारोबारलाई प्रोत्साहन गरिएको छ । अघिल्लो गर्भनर नेपाल बाहिरने क्रममा उनले हस्ताक्षर गरेको गरिब पाँच खर्ब रुपैयाँ बराबरको नोट बजारमा रहेका थिए । नेपाल राष्ट्र बैंकका गभर्नर महाप्रसाद अधिकारीले राष्ट्र बैंक जति सक्यो कम नोट छपाइ गर्ने नीतिमा रहेको बताए ।

'नोटमा मैले हस्ताक्षर गर्ने हो तर नोट कसरी कम छाप्ने भन्ने योजनामा हामी छौँ,' गत महिना क्युआर कोर्ड वितरण गर्ने क्रममा सिन्धुली पुगेका गभर्नर अधिकारीले भनेका थिए ।

राष्ट्र बैंकका पूर्वकार्यकारी निर्देशक लक्ष्मीप्रपन्न निरौला सफा नोट नीतिलाई कार्यान्वयन नगरेसम्म कम नोट छाप्ने नीति सफल हुन नसक्ने बताउँछन् । 'विद्युतीय कारोबारलाई प्रबर्द्धन मात्रै होइन, सफा नोट नीतिलाई अक्षरस कार्यान्वयन नगरेसम्म नोट छपाइ घटाउन सकिँदैन,' निरौलाले भने ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत २, २०७७ १७:३५